Informatiefiche Oogst van noten: welke methodes en machines?

De afgelopen jaren wordt in België en Nederland een groeiende interesse in agroforestrysystemen in combinatie met notenproductie vastgesteld. Daarbij is het belangrijk om ook voldoende aandacht te besteden aan de oogstmethode, zelfs reeds vooraleer de bomen worden aangeplant. Zo is bijvoorbeeld het gegroepeerd aanplanten van de rassen volgens het oogsttijdstip aangeraden, of bepaalt de afstand tussen de bomenrijen ook de mogelijkheid om met bepaalde machines op het veld te kunnen. Het gebruik van raapmachines vereist doorgaans ook een quasi perfect egaal maaiveld. Maar ook de oogstmethode zelf kan heel wat tijd en geld besparen. Verder is het ook belangrijk te onthouden dat de noten best zo snel mogelijk opgeraapt worden. Dit om allerlei naoogst ziekten door schimmels bij bewaring, kwaliteitsdaling door verkleuring van de kern en opname van vreemde aroma’s uit de bodem te vermijden.

Het oogsttijdstip van noten is sterk afhankelijk van de soort en cultuurvariëteit. Zo worden de meeste hazelnoten vroeger in het jaar geoogst dan walnoten. Maar ook zullen bepaalde cultuurvariëteiten van walnoten vroeger vallen dan andere. In een gemiddeld jaar vallen de hazelnoten vanaf begin september tot eind september en de walnoten van eind september tot begin oktober. Uiteraard hangt dit ook af van de standplaats van de bomen, zo zijn bomen die in een zwaarder bodemtype staan later oogstrijp. Bij het oogsten kan er gewacht worden tot de groene bolster openbarst en de noot op natuurlijke wijze naar beneden valt of gebruik gemaakt worden van schudmachines om de noten sneller en tegelijk te laten vallen. Daarnaast moet ook de keuze gemaakt worden voor het al dan niet gebruik van netten onder de bomen. Indien geen netten gebruikt worden, moet nagedacht worden over welke andere raapmethode er gebruikt kan worden: manueel voor kleinere percelen of met verschillende types opraapmachines of een opzuigsysteem voor grotere aanplanten.

In deze kennisfiche wordt vertrokken van de oogst van walnoten (of okkernoten), maar uiteraard zijn er veel gelijkenissen met de oogst van hazelnoten, tamme kastanjes, eikels of beukennoten. Waar relevant, wordt er in de uitleg verder gedifferentieerd. Verder benadrukken we dat hier geen perfect kopieerbare aanpak geboden kan worden voor ieder teeltsysteem en elke individuele situatie. De best passende oogstmethode is afhankelijk van veel verschillende factoren, waaronder de grootte van de plantage, maar ook de plantafstand, de vegetatie onder de bomen, de bedrijfsspecifieke infrastructuur en capaciteiten, de eventuele beschikbaarheid van oogstmachines bij naburige telers en/of loonwerkers etc. Wel worden in deze kennisfiche een aantal algemeen geldende principes en vaak toegepaste oplossingen voorgesteld, waar mogelijk wordt aanvullende info gegeven op basis van gebruikservaringen. Een overzichtstabel van geschikte apparatuur is achteraan te vinden, waarbij ook richtprijzen (september-oktober 2021) zijn vermeld. Doorheen de tekst en in de overzichtstabel wordt regelmatig verwezen naar concrete fabrikanten. Dit met als doel om de voorstelling en prijzen zo concreet mogelijk te maken; het betekent echter niet dat vergelijkbare toestellen niet verkrijgbaar zouden zijn bij andere fabrikanten. We verwelkomen steeds feedback en suggesties rond andere types toestellen en fabrikanten.

Schudmachines

Schudmachines hebben het voordeel dat veel van de walnoten samen geoogst kunnen worden. Dit bespaart tijd en de walnoten liggen niet op de natte grond wat de kans op naoogst ziekten en kwaliteitsdaling verkleint. Als nadeel van het schudden is er de extra investering in een schudmachine. Dit maakt het schudden enkel interessant voor grotere aanplanten. Wel kan het nuttig zijn om de tweedehandsmarkt te bekijken (vln. Frankrijk en Italië), wat uiteraard ook geldt voor alle andere machines die verder besproken worden. Verder is het belangrijk om indachtig te zijn dat het schudden, zeker bij droge condities, schade kan veroorzaken aan de stam, boomschors en boomwortels.

De werkwijze van het schudden is afhankelijk van de eindtoepassing (verse of droge noten). Wel is het in beide gevallen belangrijk om proefondervindelijk het juiste tijdstip van schudden te zoeken. Dit hangt zoals reeds vermeld voornamelijk af van de variëteit en standplaats.

Voor de verkoop van verse noten worden de noten met de groene bolster geoogst. In dit geval wordt de boom ongeveer 10 tot 15 seconden geschud zodat alle noten vallen. Het ideale tijdstip van schudden is wanneer ±90% van de noten met een groene bolster naar beneden valt. Indien te vroeg geschud wordt blijven er veel noten hangen, als te laat geschud wordt zullen de noten zonder bolster vallen. Na het schudden is bij de resterende noten de vruchtstengel beschadigd waardoor deze kort na het schudden ook vallen. Daarom is aan te raden om na drie tot zeven dagen al opnieuw in de boomgaard te gaan rapen. Nadelen aan het oogsten met groene bolster is dat er meer transport van het veld naar de loods nodig is, waar er ook een extra machine nodig is om de bolster te verwijderen van de walnoten.

Voor droge noten als eindtoepassing is het ideale moment van schudden later op het seizoen en ook meer afhankelijk van de weersomstandigheden. Indien weinig wind en/of regen kan tot 95% van de noten zonder bolster in éénmaal geoogst worden door het schudden. Indien veel wind en/of regen moet er wat vroeger geschud worden om te vermijden dat teveel noten al voor het schudden vallen. In dit geval is het mogelijk dat slechts tot 60% of zelfs minder van de noten valt bij de eerste schudbeurt. Dan is een tweede schudbeurt noodzakelijk. Belangrijk is ook om de boom minder lang te schudden (3 tot 4 seconden) zodat enkel noten zonder bolster vallen en de resterende noten niet beschadigd worden. In winderige en/of regenachtige omstandigheden is het aan te raden om voor het schudden al te gaan rapen om te vermijden dat teveel noten beschadigd raken door de schudmachine.

Zowel Feucht-Obsttechnik als AMB Rousset bieden een kabelschudder¹ aan. De schudder wordt aan de tractor bevestigd en de kabels worden dan aan de boom gebonden. Een kabelschudder is al voor 1590 euro (excl. BTW) verkrijgbaar bij Feucht-Obsttechnik. Een andere methode is de stamschudder². Deze stamschudder is meer aan te raden daar deze automatisch de boom vastneemt en schudt, terwijl bij de kabelschudder eerst manueel de kabels aan de boom moeten bevestigd worden. Dit is zeer tijdsintensief. Ook dit systeem wordt aan de tractor vastgemaakt en neemt dan de boom vast bij de stam en schudt deze op zijn geheel. Prijzen voor die laatste schommelen tussen de 11 000 à 19 000 euro.

Netten

Er kan ook gebruik gemaakt worden van netten³. Hiervoor kunnen netten gebruikt worden en opgespannen worden onder de bomen. Voor- en nadelen van deze methode zijn samengevat in volgende tabel:

Deze netten zijn op rol verkrijgbaar bij diverse firma’s. Een voorbeeld zijn de Colomba netten (maaswijdte: 5x7mm, groen, polyethyleen) verkrijgbaar bij Sanac/Howitec met als prijsindicatie voor 4mx100m 104 euro (excl. BTW). Ook andere afmetingen zijn beschikbaar.

Er kunnen ook specifieke oogstnetten gebruikt worden, met een inkeping om zo makkelijk rond boom te leggen. Deze netten (type Bracca plus) worden gemaakt door de firma Howitec en zijn te verkrijgen bij verschillende retailers. Een prijsindicatie hiervoor is 89 euro (incl. BTW) op tuinadvies.be voor een net van 6x6m. Na gemiddeld 2 à 3 jaar zouden de netten aan vervanging toe zijn, afhankelijk van hoe snel de netten na de oogst opnieuw opgerold worden.

De netten kunnen ook in combinatie met een schudder gebruikt worden. Dan moeten de netten niet gedurende het ganse oogstseizoen blijven liggen maar kunnen deze bevestigd worden rond de eerste boom, vervolgens de boom schudden en de noten oogsten op het net. De netten kunnen meteen terug worden losgemaakt en rond de volgende boom bevestigd worden. Dit maakt dat het aantal netten dat aangekocht moet worden veel lager is (maar er dus wel extra investering in een schudder nodig is).

Manueel rapen (met niet-aangedreven tools)

Indien geen netten gebruikt worden, moeten de noten nadat ze gevallen zijn, met/zonder het schudden, opgeraapt worden. Voor kleinere aanplanten blijft het manueel rapen, evt. met behulp van de notenrollers, een aan te raden optie. De roll-blitz⁴, één van de gekendste notenrollers, is een goedkope (70 à 80 euro) en makkelijke optie. Een beperkt experiment leerde dat het verzamelen van de walnoten met de roll-blitz beperkt sneller is tegenover het met de hand oprapen. Uiteraard zal enige ervaring het verschil wel groter maken en is het een meer ergonomische manier van werken.

Verder heeft ook Gardena⁵ een gelijkaardig toestel ontwikkeld waarbij de walnoten uitgegoten kunnen worden. Door de grotere afstand tussen de draden is die enkel geschikt voor walnoten, bijvoorbeeld de grotere paardennoten, met een diameter groter dan 4 cm.

Als de ondergrond effen genoeg is en de grootte van de aanplant het vereist, kan er ook gebruik gemaakt worden van allerhande machines.. In de volgende paragrafen worden verschillende van deze besproken. Uiteraard zijn er nog andere machines en machinebouwers te vinden, aangezien het aanbod regelmatig verandert.

De eerste en relatief eenvoudig type toestellen zijn de verschillende types van ‘Bag-a-nut’^6-8. Deze worden volledig op eigen kracht geduwd. Het kleinste model met een werkbreedte van 46 cm kost 760 euro (incl. btw). De walnoten worden door de ‘nappen’ vastgenomen en dan gelost in de laadbak achteraan het toestel. Net zoals bij de roll-blitz zijn er verschillende types, afhankelijk van de nootsoort die opgeraapt moet worden. Dit maakt dat er dus per teelt een ander toestel moet aangekocht worden. Een duurdere variant (1.100 euro incl. btw) van dit toestel heeft een dubbele werkbreedte van 91 cm. Deze is ook beschikbaar in een variant waarbij het toestel getrokken wordt in plaats van geduwd. Ervaring van telers leert echter dat deze versie met een dubbele werkbreedte vaak minder handig is in gebruik.

Algemeen werd ook de opmerking gegeven bij de verschillende types dat er soms moeilijkheden zijn om te oogsten wanneer er veel bladeren liggen of de ondergrond niet volledig egaal is. Ook werd aangegeven dat de dubbele toestellen vaak minder handig in gebruik zijn.

De bag-a-nut is verkrijgbaar bij lokale tuinmachine verdelers, Veld 4 (www.veld4.nl) of rechtstreeks bij de fabrikant.

Bag-a-nut (c) www.baganut.com, enkel trek	Bag-a-nut (c) www.baganut.com, dubbel trek	Bag-a-nut (c) www.baganut.com, dubbel duw

Aangedreven hand-bedienende machines

Daarnaast zijn er voor kleinschalige boomgaarden ook aangedreven hand-bedienende machines beschikbaar. Een voorbeeld hiervan is de Silver fox 03⁶ van de firma organic tools (www.organic-tools.com). Walnoten, hazelnoten en zelfs appelen kunnen hiermee opgeraapt en verzameld worden in een bak achteraan het toestel. Doordat er gebruik gemaakt wordt van een batterij (36V) aandrijving is dit een ecologische en ook geluidloze oplossing. Voor optimale werkingsomstandigheden is de ondergrond zo effen mogelijk en is het gras maximaal 15 cm lang. De werkbreedte is 74 cm. Daarnaast heeft het toestel als voordeel dat het inklapbaar is, wat het makkelijk maakt voor eventueel transport van de ene naar de andere boomgaard. Dit toestel is o.a. te verkrijgen op Veld 4 en kost 2314 euro (incl. BTW).

De firma Agrimaglie (www.agrimaglie.it) heeft twee gelijkaardige toestellen; de omega 85 base harvester (1-wheel drive)⁹voor een vlak terrein met een circulaire oogstroute en de omega 85 base harvester (2-wheel drive)¹⁰voor een hellend terrein met rechte oogstroutes. Beide hebben een werkbreedte van 85 cm. Aangezien het toestel, net zoals de meeste andere toestellen, ook bladeren en andere onzuiverheden opraapt, raadt de fabrikant aan deze toestellen te combineren met een extra sorteermachine zoals vb. TWISTER. Een nadeel aan deze machines is dat er geen dealers van dit bedrijf zijn in België of Nederland. De kostprijs is resp. 2040 euro en 2220 euro (excl. BTW, excl. transportkosten) voor de 1-wiel en 2-wiels aandrijving. Een gelijkaardig toestel werd ook ontwikkeld door TEKNA (www.tekna-srl.com). De TK95R¹¹ is verkrijgbaar voor 3100 euro (excl. BTW) en heeft een totale breedte van 100cm, waarvan 90cm werkbreedte. Zowel de omega 85 base harvester en de TK95R kunnen net zoals de Silver fox 03 multifunctioneel ingezet wordt voor de oogst van verschillende noten en/of vruchten.

Ook de Duitse firma Feucht Obsttechnik (www.feucht-obsttechnik.de) heeft verschillende kleinere oogstmachines in het gamma. De elektrische OB40¹² met een beperkte werkbreedte van 40 cm, perfect voor kleinere boomgaarden, is verkrijgbaar voor 3350 euro (excl. BTW). De optimale graslengte ligt tussen de 15-25 cm. Indien de werkbreedte te beperkt is kan als alternatief de gelijkaardige OB50¹³of OB70¹³gebruikt worden met respectievelijk 50 en 70 cm werkbreedte. Hierdoor zijn hogere oogstsnelheden haalbaar. De kostprijzen zijn 5950 euro + 950 euro voor de extra aanpassing vereist voor de oogst van walnoten (excl. BTW) en 7365 + 950 euro (excl. BTW).

Als laatste is er ook de OB80 Hydro¹⁴ ook van Feucht met een werkbreedte van 80 cm. Er is een mogelijkheid om deze uit te breiden met behulp van een extra rotor tot 160 cm. Door zijn sterke motor (11 PS Honda OHV/Briggs & Stratton met elektrische ontsteking) is dit toestel ook geschikt voor hellende of nattere terreinen. Deze machine is verkrijgbaar voor 10 050 + 2 105 euro (excl. BTW). Dit demonstratiefilmpje toont de OB80 hydro (Demo A).

Zelfrijdende machines

De Turkse machinebouwer Hasatsan (www.hasatsan.com.tr) raadt de H130 mechanical harvester¹⁵aan om walnoten te oogsten in een agroforestry context. Echter is dit toestel minder aan te raden daar deze enkel bruikbaar is op een zeer vlakke ondergrond met graslengte maximaal 3 à 4 cm en er geen dealers in Europa zijn. Dit laatste kan ook een probleem vormen als er onderdelen besteld moeten worden. Deze machine is verkrijgbaar voor 7 500 euro (excl. BTW, excl. transport). Agrimaglie heeft ook een zelfrijdende machine, de Hdr120 harvester¹⁶ (4x4) met een werkbreedte van 126 cm. Het gras mag maximaal 10 cm lang zijn en heeft een aangeraden werksnelheid van 6 à 7 km/u. De prijs van dit toestel is 12 230 euro (excl. BTW, excl. transport).

Zeker voor grotere boomgaarden zijn de oogstmachines van het Franse AMB Rousset (www.amb-rousset.com) het overwegen waard. De R06¹⁷heeft een werkbreedte van 70 cm en een laadruimte van 180 l. Een prijsindicatie is niet beschikbaar. De grotere machines van AMB Rousset, X16¹⁸ en R23¹⁹, hebben een bredere oogstbreedte van resp. 130 cm (uitbreidbaar tot 400 cm) en 200 cm (uitbreidbaar tot 580 cm). Ook de laadvolumes zijn een stuk groter met 1300 l en 2100 l. Wel is er, in tegenstelling tot de R06, een aparte uitrusting nodig per nootsoort. Deze zijn beschikbaar voor walnoot, hazelnoot, tamme kastanje, macadamia en appel. Aangezien de prijzen sterk afhankelijk zijn van de gekozen opties zijn deze enkel verkrijgbaar via aanvraag. Opgelet, er worden per jaar slechts een beperkt aantal machines gemaakt. Daarom moet de machine tijdig besteld worden tussen oktober en november om een machine geleverd te krijgen voor het volgende oogstseizoen. Een demofilmpje van de X16 is hier te zien (Demo B).

Ook Feucht-Obsttechnik heeft enkele zelfrijdende machines. De OB70R²⁰(14 850 + 2390 euro excl. BTW), OB80R²¹ (19 100 à 21 900 + 2390 euro excl. BTW) en OB100A²² (26 650 à 32 250 + 3460 euro excl. BTW) maken allen gebruik van een hydraulisch uitlaadsysteem i.p.v. boxen achteraan het toestel zoals de hand-bedienende machines om de oogst te verzamelen. Dit zorgt ervoor dat de laadvolumes sterk toenemen: 150, 250 en 700 l i.p.v. 35 à 40 l bij de hand-bedienende machines. De werkbreedtes zijn resp. 70, 80 en 100 cm en allen uitbreidbaar met extra rotoren indien gewenst. Demofilmpjes van de OB70R, OB80R en OB100A zijn hier te zien (Demo C-E).

Opzuigsysteem

In het buitenland wordt soms geoogst m.b.v. opzuigsystemen. De (hazel)noten worden eerst met een veger op een rij gelegd en dan opgezogen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een aanhangwagen. Voorbeelden van machinebouwers zijn Facma (C120T²³: geen prijs beschikbaar) en Hasatsan (H230 husking harvester²⁴, H2050 non-husking harvester²⁵: geen prijzen beschikbaar). Dit systeem wordt het meest gebruikt voor hazelnootteelt. Voor de oogst van walnoten in nattere condities, zoals vaak het geval is in onze streken tijdens de herfst, lijkt dit een minder goed idee. Dit omdat de noten in nattere condities meer aan de grond plakken, modder zal meegezogen worden, … .

Welke oplossing is het beste voor mijn bedrijf?

Er werden veel mogelijke oogstmethoden gegeven, maar hierbij overvalt waarschijnlijk u nog steeds de vraag welke oplossing nu het meest geschikt is voor uw specifieke aanplant? Zoals reeds vermeld heeft iedere methode voor- en nadelen maar is de grootte van uw aanplant de meest doorslaggevende factor voor het al dan niet geschikt zijn van een oogstmethode. Een exacte bedrijfsgrootte is heel moeilijk te geven daar dit afhangt van iedere individuele situatie. Dit valt wel zelf wat aan te voelen; indien het manueel oogsten naar eigen voelen teveel tijd in beslag neemt of er zijn in de toekomst plannen om verder uit te breiden etc. dan is het uiteraard aangeraden om verder te investeren in betere oogstmachines. Ook de beschikbaarheid van eventuele seizoenarbeiders kan hierbij een rol spelen.

Wel kunnen we met behulp van een rekentool, die binnenkort ook online beschikbaar komt, is volgende richtlijn mee te geven; voor aanplanten kleiner dan 0.3 ha is het manueel (evt. met roll-blitz) aan te raden. Tot 2 ha zijn de kleinere toestellen zoals de ‘bag-a-nut’, TK95R, Silver Fox, OB50, Electric OB40 of Omega 85 Base harvester een goede manier van oogsten. Bij aanplanten van 2 tot 5 ha zijn middelgrote toestellen zoals de OB50, OB70 of OB80 hydro interessanter. Daarna is tot 15ha het meest aan te raden om te oogsten met zelfrijdende toestellen (OB70R, OB80R, OB100A of Hdr120). Daarna is het gebruik van een schudder in combinatie met een oogsttoestel het meest efficiënt. In deze rekentool werden de machines van AMB Rousset en Hassan niet meegenomen aangezien deze prijzen niet beschikbaar zijn.

Voor deze richtlijn werd rekening gehouden met de werkuren (€25/u), eventuele brandstofprijs (€1,5/l), 2000 kg noten per ha en een afschrijfperiode van de aankoopprijs van 3 jaar voor de roll-blitz, 6 jaar voor de kleinere toestellen en 7 jaar voor de schudder/OB100A. Voor het oogsten zonder schudder wordt gerekend dat er viermaal geoogst moet worden. De oogstsnelheid werd berekend o.b.v. realistische rijsnelheid, werkbreedte en laadvolume. Voor het schudden werd hier de assumptie van tweemaal oogsten gemaakt.

OVERZICHTSTABEL APPARATUUR NOTENOOGST

Referenties

• J. Erregat, personal communication, September 21, 2021
• S. Vandenberghe, personal communication, September 28, 2021
• E. Vandeplas, personal communication, Oktober 7, 2021
• V. Turkelboom, personal communication, Oktober 19, 2021
• G. Lejeune, personal communication, Oktober 25, 2021
• E. Loise, personal communication, Oktober 25, 2021
• Feucht Obsttechnik, personal communication, september – Oktober 2021
• Veld 4, personal communication, september – Oktober 2021
• Agrimalie, personal communication, September – Oktober 2021
• Tekna, personal communication, September – Oktober 2021
• AMB Rousset, personal communication, September – Oktober 2021
• Hasatsan, personal communication, September – Oktober 2021
• Facma, personal communication, September – Oktober 2021